Nikola Rašić
Nikola Rašić
Ĉu vere danĝera lingvo ? – Ulrich
Lins kaj la historio de la futuro
[Noto: Tiu ĉi pensige interesa kaj malkonvencia eseo
publikiĝis en la festlibro por Ulrich Lins
titolita En la mondon venis nova lingvo (2018). Kun la permeso de la aŭtoro ĝi
aperas nun senŝanĝe en tiu ĉi blogo – Jorge
Camacho]
Resumo: Ĉu vere danĝera lingvo ? – Ulrich
Lins kaj la historio de la futuro Dum la (re)legado de la nova eldono de «La danĝera
lingvo» reaperas novaj demandoj, pri tio kiel Esperanto rilatas al la
moderna mondo kaj ĉu ĝi iel denove povus roli kiel 'danĝera lingvo'. Ĉu
historio povus ripetiĝi? Oni esploras diversajn konsiderojn,
eblecojn kaj konsekvencojn.
Nikola Rašić: Nask. 1957 en Požega,
Kroatio. Studis ĝeneralan lingvistikon kaj sociologion en Univ. de Zagrebo, kie
li postenis kiel esploristo (sociologio de scienco, epistemologio,
metodologio). Esperantologion kaj interlingvistikon studis postdiplome en Univ.
de Ljubljana, ĉe prof. I. Szerdahelyi. Laboris en la Centra Oficejo de UEA kiel
Konstanta Kongresa Sekretario (1988 - 2003). Abunde tradukis al/el Esperanto
kaj aliaj lingvoj, cetere okupiĝis ankaŭ pri la romaa, albana, makedona, k.a.
lingvoj kaj kulturoj. Kunlaboranto de la kroata enciklopedio. Esperantisto ekde
1972, aktivis en la kroata kaj internacia movadoj. Aŭtoro de libro pri la
sociologiaj aspektoj de la Esperanto-komunumo (La Rondo Familia, Edistudio,
Pisa 1994). De 2003 sendependa tradukisto, interpretisto kaj publicisto en
Roterdamo.
Ĉu vere danĝera lingvo ? – Ulrich
Lins kaj la historio de la futuro*
Будућност није све оно што ће доћи, La futuro ne estas nur tio kio venos,
много штошта ће сe jeдноставно поновити. multio simple ripetiĝos.
Прошлост није све оно што сe неће повратити La pasinto ne estas nur io nerevena
и jeдaн део будућности остаје затајен. ankaŭ parto de l’ estonto restas vualita.
Branko
Miljković **
Danĝera
lingvo kun danĝeraj konsekvencoj
Ulrich Lins dediĉis sin ankaŭ kiel historiisto
al la ummo[1] de
la esperantistoj. Li studis persekutojn de la esperantistoj en la totalismaj reĝimoj
en Germanio, Sovetunio kaj Japanio. Sur la
plugejo elektita li unikis estante germano kun japana kono kaj esperantisma
fono. Per tiuj tri prismoj – tri siaj tri kompreniloj – li vidis el tri perspektivoj. Lins historiis
tridimensie.
Studante la rilaton de naciismaj diktaturoj
al lingvo transnacia li trafis rekte en la esencon de la epoko: la sorto de
minoritato marĝena montriĝis kiel temo kerna. La tuta intermilita epoko temegis
ĝuste pri interpopola konduto kaj miskonduto. Esperanto rolis tie mislokita en
tempo malamika, predikanta ĉion kontraŭan al la emoj de la momento. La popoloj estis en malkonsento. Esperanto
nur ĝenis.
Tiam senkulpa ligilo iĝas danĝera
lingvo. Lins atestas ke Esperanto prias mondajn gravojn.[2] (Sendube
tiuepokajn sed probable ankaŭ la universalajn). La intermilitumo estis periodo
de ekstremoj kaj ekstermoj: ankaŭ por Esperanto, kiu tiam travivis siajn
egzaltojn kaj siajn dezastrojn.
La pacaj batalantoj subite fariĝis danĝeraj
oponantoj. Forigi ilin estis afero de socia higieno, oni argumentis. Ne
senapoge, cetere. Danĝeris la ideo de malnaciismo, homismo translima, kaj ĝiaj partizanoj
– la kosmopolitaj idealistoj en mondo senkompate hata. Mondo malhomeca, kie
brutoj furiozis super malfortuloj. Danĝeris fakte la epoko, ne la lingvo.
Mirinde ke la esperantistoj – cetere grupo
nombreta kaj flanka – altiris la atenton de diktatoroj. En mondo kancere misvojinta
eĉ lingvoj povis danĝeri, kvankam tiu nocio Linsa iel misgvidemas. Sendube ĝi
flatas la esperantistojn, kreante la iluzion de signifo kaj forto kiujn la movado
senis kaj senas.[3]
Sed ĝi ankaŭ memorigas pri tempoj kiam tio absurde kvazaŭfaktis kaj la esperantistojn
fatis.
Ne malofte la samideanoj diris ke ili
mem kulpis. La samideanoj intertempe ‘neŭtralis’. (Sonas kiel diagnozo?). Sed
ankaŭ ili faladis kiel damaĝo kolaterala:[4] neintence
sed reale. Danĝera lingvo havis danĝerajn konsekvencojn. Tamen ne ĉiam, ne ĉie kaj
ne por ĉiuj: trafitaj estis ĉefe la ne-neŭtralaj esperantistoj; precipe
socialistoj, anarkiistoj kaj komunistoj, sed en la stalina Sovetujo praktike ĉiuj
sendistinge, senorde kaj senpretekste. Paranoje.[5]
La socio malsanis.[6] La
tempo deliris. En tia mondo Esperanto vivis siajn ekstazojn kaj siajn
kataklismojn. Tempo de ekstremoj kaj frakasitaj disveroj. Lins elektis esti
ĉiĉerono kaj interpretisto de tiu epoko kiam Esperanto pleje sinkis, progresis
kaj viktimis.
Lingvo
kaj ideologio
Dum la intermilita periodo[7] Esperanto
tre popularis en la laborista movado. La du idearoj havis
multon komunan. La socialistoj vidis en Esperanto
ilon por atingi la internacian unuiĝon de la proletaro kaj
realigon de justa socio neglekte de nacioj kaj limoj.[8] La
ideologio jam estis internacia, nur mankis taŭga lingvo por ke ĝi vere fariĝu
tia. La verda lingvo ŝajnis
memprena elekto por la ruĝa kozo.
Tio nur kontribuis al persekuta fervoro
de diversaj reĝimoj kiuj sin nomis «socialistaj». Faŝismo estis misprodukto de la sama socia evoluo: temis
pri misgenerita infano de socialismo kastrita je ties internaciaj kaj humanaj
aspektoj. En sia germana varianto tio estis nacional-socialismo, kiu prezentis patologian interpreton kaj de nacio kaj de
socio.[9] Temis nek pri patriotismo nek pri socialismo sed pri
kruealaj karikaturoj de ambaŭ konceptoj – esence pozitivaj – kiuj baziĝas je amo, egaleco, justo kaj
solidaro.
Kiel konate, la revolucioj manĝas siajn
infanojn, tiel ke en Italio, Hispanio, Germanio kaj Japanio inter la unuaj
viktimoj troviĝis internaciemaj socialistoj, inter kiuj multis la
esperantistoj. La brunuloj voris la ruĝajn revoluciulojn kaj verdajn ruĝulojn.
Sufiĉis nur timigi la aliajn samideanojn burĝajn-neruĝajn: ili ne estis danĝeraj,
nek ilia lingvo aparte minacis. Evidente nur la verda socialismo ĝenis, ne la
lingvo kiel tia danĝeris.
Gestapo ŝajne taksis la aferon ne plene mise kaj volis uzi la
translimajn potencialojn de Esperanto je sia favoro, ne tute sensukcese. La
germana varianto de faŝismo enorme popularis eksterlande, interaliete dank al
propagando verdlingva. Eĉ
okazis Universala Kongreso de
Esperanto en Kolonjo, sub bizaraj cirkonstancoj.[10]
Ne mankis ankaŭ suprenlevitaj brakoj, laŭ la plej nova moro tiutempa.
Pri tio la libro de Lins donas
ekvilibran kaj faktan bildon. Esperanto tie ne havis nur la martirtan rolon,
sed ankaŭ ilan. Heroldo de Esperanto
skribis ke la Kolonja kongreso sukcesis bone kaj ke unueco estis atingita,
aludante la unuiĝon de du centraj E-organizoj.[11]
La Movado jam tiam vivis en propra mondo pretera al la ekstera.
En sia libro «Mia batalo» Hitler
mencias Esperanton nur unuloke: evidente la afero por li ne vere meritis pli da
atento. La nazia idearo eĉ al la germana lingvo ne donis apartan rolon kiel
faktoro de la nacia unueco. Tute male: La Raso gravegis kaj ĝi ne estas
lernebla aŭ akirebla, kiel lingvo. Hitler eĉ klare skribis ke, se oni prenus la
lingvon kiel difinilon de germaneco, oni devus inkluzivigi ankaŭ milionojn da
germanlingvaj judoj, do nearjanoj. Arjaneco estas sanga, hereda. Hitler
komprenis ke komuna lingvo kunigas.[12] Komuna lingvo estas danĝera, eĉ se germana. La internacia
des pli.
La rasismo kaj precipe la patologie ŝovena antisemitismo estis la
distinga trajto de la naziismo kompare kun diversaj kolegaj reĝimoj. Hitler kaj liaj nazioj, do, ne povis havi iluziojn pri Zamenhofaj
adeptoj kiuj revis ke 'la tot homoze in familje konunigare so deba'.
Kun sia internaciismo de la tipo «Alle
Menschen werden Brüder!»[13] aŭ «La
Espero», kun sia lingvo nefalseble tutmondiga, la esperantistoj staris plene
ekstere: danĝere eksponitaj en danĝeraj tempoj. Lingvo tro malferma, lingvo danĝera. Ankaŭ tro juda por
la nazia gusto, sendube. Kaj tro humana.
Zamenhof ne havis lokon en tia
mondbildo. Liaj familianoj por la unua fojo ne partoprenis iun Universalan
Kongreson en 1933. En la sama jaro Otto Frank kun sia familio forlasis
Germanion, landon por kiu li batalis kiel oficiro en la unua mondmilito kaj
estis dekoraciita per Fera Kruco pro heroeco. Nun li subite ne plu estis
germano. Tiu nocio ne plu signis la saman aferon por kiu li batalis. Lia ordeno
nun signifis nenion. Li kaj la liaj nun estis: Nenio.
Sovetunie la internacia socialismo evoluis
laŭ alia perversia logiko. Internaciismo subite signifis adoron por la granda
rusa popolo kaj la tutmondan revolucion anstataŭis fera memizolo kaj
ksenofobio. La brava kolegaro ne atendis baton de tiu flanko: eĉ sincera aparteno al la socialisma pensaro ne povis
savi ilin. De la diktaturo de proletaro, restis
nur diktaturo super la proletoj (kaj la ceteraj). Ankaŭ tie ne plu restis loko por la esperantistoj. Lingvo internacia, hom-kun-homa, subite sinonimis al
‘lingvo malamika’ aŭ ‘lingvo danĝera’.
Metastazo
de vortsignifoj
La vortsignifoj patologie mutaciis. Proprajn orelojn oni ne povis fidi, per propraj okuloj ne
eblis vidi. La signifoj ŝancelis, la vero sencelis. Kvazaŭ ia viruso lingvon
trafis: kancere metastazis ĝia histo. Eĉ propra idiomo lernendis denove: la
vortoj ne fidindis por signi kion oni diris. La vortaroj rapide reverkataj.
Lingvo ne plu komprenigis.
La diktaturoj bone komprenas ke
unualokas ekmastri lingvon. Kiel militire, taktike kaj loĝistike prioritatas
sekurigi la komunikaĵojn. Kaperi ĝiajn esprimojn,
ekregi la sencojn. Forigi la alternativajn verojn. (All fake news. Bad news).
Kiu ilas lingvon tiu regas informojn
sed ankaŭ memoron, direktas tempon, do rekreas la pasinton kaj akaparas la futuron.
Tempo konkerita, fiziko redifinita: Ejnŝtejno ne plu validas (eĉ ne kiel
alternativa fakto. All wrong!). Ekaperas
nun alia logiko de mondo alitipa.
Gravas kompreni la mesaĝan historion Linsan
en tempo kiam La Povo trompe luktas por posedrajti la solan veron kaj regi
informojn enhave kaj kanale. Kiam Potenco
ostaĝigas Signifojn, la homoj ne plu kapablas lingvi sed nur papagi.
Ĉio posta desimemas.
Papage maleblas pensi, nur ripeti. La Novparol’ de Orwell[14] – lingvo de Oceanio, lando kie la pleja delikto
estis pensokrimo – enkorpiĝos
kiel la rega kaj sola. Lingvo nun ne komunikas sed trompas. Orwell
travidis ke Lingvo bazas. Lingvo estas danĝera kiam nelibera. Al diktatoroj, male,
ĝi utilas nur kiam ĝi afazias[15] kaj
danĝeras se ĝi liberas kaj veras.
La Novparolo estas idiomo de sedukta[16] gramatiko.
Lingvo loge persvada, sorĉe aŭtenta. Konvinke konkreta per simplo sia katenita energio.
Por amasoj gravas ke ĝi estas ilia lingvo
propra – indiĝena kaj komprena, lingvo demosa, [17] do
vere demokrata. La amasoj per ĝi estas
inkluzivitaj kaj aĉetitaj.
La plebo nun komprenas Povon kaj kvazaŭas
ke ankaŭ ĝi havas ian rolon. Jen lingvo diranta kion oni mem volas aŭdi! Kvazaŭ
eĥo de propra voĉo. Ĉu eblas parolilo pli perfekta!? La lingvo tvitera do prais
la tviterilon mem. Ilo esenca, ilo potenca: la tviterilo, la mensoregilo. (Kvankam
tro pokas 280 literoj por esprimi liberon aŭ transliterumi la veron).[18]
Lingvo kaj popolo – Raŭpo kaj papilio
Diktaturoj ĉiam komenciĝas per kapero
de vero. Lingvokonkero estas ilia unua batalcelo. Kutime,
unue poetoj falas viktime. Ilia lingvaĵo troe flugilecas, animo facilventas. Iliaj
vortoj tro rivelas aŭ danĝere
plursencas. Dubige metaforas. Ili lingvas per liberaj komprenoj disalternativaj.
Eĉ mortaj poetoj devis remorti. Heinrich Heine postvive
brulis, kaj li ne solis. Per liaj libroj oni hejtis la haton. [19] Diktatoroj preferas havi nur unu libron, kion la la
popolo komprenas kaj subtenas. La Libro enhavu ĉiujn respondojn, por ke ne necesu postaj demandoj aŭ ŝanceligaj priduboj. Ili ne ŝatas kulturon nek kulturelitojn. Too complicated.[20]
Dum la elitoj strebas levi la popolan
nivelon, postulante la (malvolontan) penon memevolui, populistoj lasas la amasojn
kontenti sian aŭtenton. Anstataŭ minuskomplekso – flatinda sinrespekto. Adoro
de propra memo sen interveno. Kaj la
popolo festas: ĝia tempo venas. Wir sind das Volk![21] Baldaŭ
ĝi liberos de ajna elektodevo aŭ de endo memevolui! Raŭpo ne volas iĝi papilio.
Was kostet die Welt? [22]
La elitoj estas komplikaj kaj fremdaj, esprime
nekomprenaj. La plebo ĉiam revas ilin seni kaj – kiam la momento venas – ĝi eleruptas sian kondensan frustron, akumulitan
dum la ĝena obeo. Dum tiu vulkanumo amaso
iĝas maso kaj raŭpo-papilie traas
sian metamorfozon de plebo al vulgo,[23]
de fluga papilio al rampa larvo raŭpa.
Kaj raŭpoj havas nur unu celon: Vori. Unue
ili voras la Veron konservitan en la prafontaj signifoj. Supraĵe la lingvo
samas, sed funde jam kirliĝas novaj sencoj. La tuta vortprovizo baldaŭ
konsistos nur el falsaj amikoj.
Ekde nun sekvos alia metamorfozo: la
mensogo remodeligos la semantikon. La Vero perdos sian absoluton: ĉio relativos,
subite ĉio eblos, ĉio direblos; ankaŭ sen sekvoj. (Lingvo konsekvencas nur kiam ĝi veras). Lingvo aspektos fleksebla, fine hejmecigita, naske malelita.
Lingvo sendanĝera. Lingvo sen konsekvencoj.
Ekde nun Vero ekzistos kiel egala
alternativo al mensogo: Alternative facts. Kaj inverse: eblos ankaŭ
interŝanĝi la terminojn. Mensogo kaj Vero surprize eksinonimos. Jen lingvo fleksebla. Lingvo noviva, novviva. La danĝera lingvo
de la moderno. Lingvo tvitera.
Tiaj procezoj – la
mislingviĝo kaj dissociiĝo – timige facilas kiam la demokrataj praktikoj ne
liveras kontentigojn. Libereco devas sin daŭre konfirmadi per sukcesoj. Liberecon
revas sklavoj kaj subtaksas tiuj kiuj ĝin profitas senpreze. Tial ili fordonas
ĝin ĉipe al la unua trampo kiu venas.
Se oni hazarde ne jam rimarkis, ade
reamasiĝas pluraj cirkonstancoj intermilitumaj. Jam eblas konsenti ke la serba
poeto pravis ke multia pasinto simple reas, ke la futuro ne nepre novas: ke
historio servas kiel manlibro por pluiro. Eble ni vivas denove en ia interbellumo,
nur ke ni ankoraŭ ne scias kiam ekos la sekva milito?[24]
Ni pluiru, do, kaj testu ĉi-tezon
historiripetan.
La
bona lingvo en mondo malbona
En la periodoj kaj kazoj studitaj de
Lins ne vere temis ke Esperanto minacis konkeri la mondon, sed ke ĝi
malfermadis fenestrojn en sistemoj sufoke fermitaj. La papilio ne povis flugi,
sed ne volis raŭpi.
Esperanto spitis la totalan regon kaj
nacian memŝloson jam per sia genetika konstruo. En tiuj kondiĉoj ĝi povas nek adi
nek spiri. Esperanto laŭnaske sencas libere, malfermitas nature. Temas pri
lingvo sen povo, sen centro, sen rego kaj regno. Denaske anarkia, nesubigita al
ajnaj aparatoj aŭ burokratoj. (Por ili tio estas lingvo danĝera).
Iasence oni povus diri ke la Esperanto-movado
simple havis «bad timing»[25]
florinti dum la intermilita epoko, samtempe kun totalismaj kaj naciismaj tendencoj.
En la 21-a jarcento Esperanto denove havas malbonan tempumon, ĉi-foje
klopodante funkcii kiel planeda ideo en epoko kiu jam havas sian universalon kaj
sian mondlingvon – la anglan. La elitoj uzas ĝin ĉie traglobe.[26] Kiu
ne povas, tiu volas. Kiu ne sukcesas, tiu pereas. Kiu anglas, tiu mondas. La
ceteraj ne gravas.
Kulturo en lingvoj restaj ne ludas
rolon. La etnaj lingvoj, precipe la malgrandaj, komencas simili al la Esperanto-ummo:
ili marĝene niĉas forangule, fermitaj per la formuloj de propraj idiomoj. La
vera aŭ pretenda elito anglumas, eĉ se balbute. Elito neglektas pri kvalito: la
celo fajfas pri la kielo.
Plej grave: la angla regas ankaŭ la
tempon venan – ĝi estas la globa komprenilo de la junularo, lingvo de la
modernaj muziko kaj filmo sed ankaŭ de scienco kaj amaskomunikiloj; de
komputiloj kaj de la tuttera interreto. Lingvon tiel mondan – tiom penetran, la
historio ne konis. La angla ŝajnas esti la vera parolilo de la nuno kaj de ĉio posta.
Ek al la mondo unusenca!
Eĉ se la sistemo malaperos aŭ mutacios ĝia
lingvo probable restos, samkiel restis la Latino post la falo de Romo. La nuno
ofte retrorigardas antaŭ ol plupaŝi. Ĉiam iuj barbaroj reinventas la futuron
kaj redirektas la historion kontinuigante lingvon konkeritan. Lingvo estas predo.
Prefere ol perdo.[27]
Tial la sistemo eble neniam plene
kolapsos, ĉar ĝi generike[28] favoras
la dominan pozicion de ĉio anglakoda. Ne plu temas nur pri angleparolaj landoj aŭ
kulturoj, sed pri la aŭtentike kosmopolitaj elitoj de plej diversaj devenoj, kiuj
adoptis la anglan kiel sian ligilon kaj sian regilon; esence kiel sian
religion.
Idiomo
de omnipotenco totala
Kiel ajn, ne facilas partizani
Esperanton en tia situacio, kaj se oni tion faras, ankaŭ tio endos anglaidiome
kaj usonafone. Kiel alie, ja?! Kultura kaj lingva imperiismo? – sonas
pasintjarcente futurisme! Aŭ tamen aktuale? Historio, iso aŭ osa esto? Jen
la ŝekspira demando.
Ne plu modas rediri tion post la jaroj 70-aj
sed oni eble ripetu: la angla ja estas la krea parto de tiu detruiva
sistemo, ĝia ilo kaj faciligilo. Voldemorto[29]
ekzistas eĉ se oni ne prononcas lian nomon.
Ne plu modas rediri tion post la jaroj 70-aj
sed oni eble ripetu: la angla ja estas la krea parto de tiu detruiva
sistemo, ĝia ilo kaj faciligilo. Voldemorto[30]
ekzistas eĉ se oni ne prononcas lian nomon.
Eĉ la veraj alternativoj – se ili entute venos – parolendos angle. Ankaŭ
movadoj feroce kontraŭaj, alternativaj aŭ revoluciaj, adoptis la anglan, sen
kiu ili kapablus nek funkcii nek internacii. Nek opozicii. Nur muti.
Ĉu tiam eĉ pensindas hereza demando
nelinsa: Ĉu ĝuste tio, malgraŭ ĉio, ne estas la vera lingvo danĝera? La idiomo
de la omnipotenco totala? Ĉu ĝi, kun sia frida neglekto de ĉio kroma
nesamidioma, ne estas la simbolilo de la nova totalismo? Ĉi-foje vergloba.
Per fremda lango kiel diri propran
veron? Per fremda voĉo esprimi sian memon? Ĉu indas plu paroli ? Ĉu eblas eskapi, ĉu sencas
alternativi? Ĉu eblas danĝeri? Aŭ plej sencas simple silenti per ĉiuj
lingvoj?
Globalismo
kaj (inter)naciismo
Niatempe la rilatoj tute inversas ol
dum la intermilitumo: la internaciismo nun
nomiĝas globalismo, kaj ĝin poras ne la
internaciemaj laboristoj aŭ homamaj burĝaj kosmopolitoj, sed ĝuste la
grandkapitalo en sia novliberisma vesto, ankaŭ nekontesteble internaciema. Tro
potenca konkurenco por la brava kolegaro.
‘La mondo intertempe moviĝis de la
epoko de nacioj al la epoko de la kapitalo, kie neniaj nacio, lingvo aŭ religio
povas stari inter homo kaj ties kapitalo.’[31] Elitoj
ekonomiaj nun estas transnaciaj. Malsame ol intermilitume, ili estas vaste
malfermitaj al ĉiuj kapablaj ilin penetri. Ili ne diskriminacias.
Globalismo pretendas sinonimi
internaciismon kvankam ĝi ankaŭ havas sian baptonomon malvolonte menciatan:
Novliberalismo. Ĝi malaprobas naciismon sed volonte ĝin uzas por kvazaŭ oponi
al si mem. Tiel ŝajnas ke ekzistas elekto inter tutglobismo kaj naciismo,
samkiel iam inter faŝismo kaj stalinismo.[32]
Sed esence trompas la diferenco. La
celo estas kaŝi la alternativojn, misvojigi la esperojn. Globalismo ja regas
per populismo. Naciismo – kiel ĝia operativa[33] kromnomo
– nur ilas ĉi-proceze. Tial naciismo kaj
populismo vivas en absurda sinergio kun sia antagonisto, la novliberala terglobismo
popole daltonisma.
Novliberismo estas egoisma kaj
senkompata, ne gravas la aliaj, ne idealas rondoj familiaj. Ĝi portas nur
liberigon de la emo mem liberi. Ĝi portas dependon, financan kaj ajnan;
manipulon kaj superregon de la havaj super la nehavaj. Ne plu ekzistas socio,
nur ekonomio. Sen vizio, sen empatio. Sen poezio.
Jen la brava nova mondo.[34] (Jam
delonge pasis la 1984-a![35]).
Oni neniam ĝuis pli da senlibero ol nune.
Lingvo sen respondoj
Por tia mondo en Esperanto ne estas
respondo. Ĝi ne estas tia lingvo. Sed kio pri la militoj, bankaj kreditoj, pri nafto
kaj klimato, pri grekaj ŝuldoj, amasaj murdoj, rifuĝintoj, enmigrintoj, aŭtokratoj
kaj falsaj demokratoj,[36] gvatoj
de grandaj fratoj, afrikaj malsatoj, kreskanta malriĉeco, terorismo, populismo,
krampaj trampoj, ruzaj putinoj, nukleaj kimoj, epidemioj, murdata naturo,
monokrata diktaturo?
Demandoj kiuj koncernas ĉiujn, ankaŭ esperantistojn,
cetere ege mondsavemaj. Demandoj pli destinaj ol UEA-statuto kaj stato de Civito.
Temoj mondosortaj. Sed kiel rolas Esperanto ĉi-prie? – Ĝi ne estas lingvo de
tiu realo.
Se Esperanto-movado volus prezenti ian alternativon,
ĝi devus proponi pli ol lingvon. Ĝi devus fingromontri alian vojon, inventi
alian mondon. Ĝi endus esti ne nur modifo sed vera Alternativo, kun sia lingvo
kiel esenca parto de la vojdirektilo. Ĝi devus precize scii kion ĝi
alternativas, kion Esperanto ŝanĝos? – tiel ke ĝi aperu kiel nemankebla
futuro.
Sed, se la esperantistoj sin prezentas
tiel – do alternativonportaj kaj ne nur
riparetaj aŭ senespere misambiciaj – ili aperas revolucieskaj, kiel movado
esence subversiva por la establita ordo. Tiam la lingvo denovas kiel potenciale
danĝera.
Pri tio Lins raportas: ke la subversiva
parto martiris, la pridemanda esperantistaro mortis, alkarceris kaj algulagis
(ekzemple, kiel la subersivaj antifaŝistoj aŭ tutmondemaj malstalinistoj); do
tiuj kiuj vere danĝere vivis kaj kuraĝe malsamis.
La renversa
lingvo
Gravas mencii ke sian implicitan danĝerecon
la esperantistoj mistaksas kaj miskomprenas: ade, pasee kaj nune. Nome: en tiu
emfaze hobieca medio oni apenaŭ ekmeditas ke ŝanĝo de lingvo en la mondaj potencrilatoj
minacas ŝanĝi ĉion!
Ne temas nur pri iuj bagatelaj praktikaĵoj.
Esperantistoj ĉiam restis svagaj pri tio kiel aspektus la monda familio kaj ties
kununuigo. Neniu scias kion ili vere prezentas, eĉ ili mem ne. Tial ili
aperadas je diversaj eldonoj, ankaŭ naciismaj kaj dekstremaj, revoluciemaj kaj
konservemaj.[37]
Se oni proponas ion tiel perturban kiel
novan mondlingvon, oni konsciendu pri renversa ĉionskueco de la afero kaj
kalkulu pri eblaj batoj de la sorto. Esperanto
danĝeras nur kiam ĝi havas konsekvencojn. Sen tio ĝi – male – ne havas sencon.
Ni faru mensan eksperimenton: Imagu se
oni ĉesus uzi la anglan nun! La tuja ĉeso sendube kreus kaoson aŭ eĉ egalus
katastrofon. Eĉ se la Esperantumigo racie laŭgradus ĝi nepre aliigus la
mondbildon tiom radikale ke tio ruinigus la regantajn landojn kaj instancojn. La
usona kaj brita ekonomio kaj hegemonio kolapsus – kaj ne nur ili, kaj ne
nur landoj ilialingvaj. Kio venus anstataŭe? Esperanto kunportas respondecojn.
Restas do la demando, kiu elito kun kia
valoraro vidus en tio sian business
oportunity!?[38]
Esperantistoj ja neniel enstatas regi kaj direkti tiun procezon kaj ĝiajn
sekvojn. Ili preferus ke la mondo akceptu ilian ideologion en la sama pakaĵo
kun la lingvo, sed ja: la ideologio tro svagas, dum la lingvo praktike
konkretas kaj esence uzliberas por kio ajn.[39] Kio se Putino kaj Erdogano rekonus ĝian praktikan
ilecon? Alternativa finvenko?
Tial la fina venko povus esti ankaŭ la
fina bato. Eĉ se oni povus imagi raciajn cirkonstancojn en kiuj Esperanto povus
mondlingviĝi, la probablo ke finvenkus la ideologio internidea estas nula: la
ideologioj ne ekestas el vakuoj, el puraj pensumoj; ili estas motivitaj per
aliaj profundaj (materiaj) kialoj kaj fontoj, kiujn la esperantistoj nek
proksimas, nek regas, nek studas. Ilia ideo enhavas ja tute prezican difinon: ĝi
estas interna.
Tia lingvopolitika «ŝanĝeto» – kion la
esperantistoj esence poras – almenaŭ
teorie aŭ almenaŭ tradicie – estus sufiĉa kaŭzo por kaoso kaj eble eĉ mondmilito.
Esperanto havas seriozajn konsekvencojn. Danĝera lingvo. Memoru tion antaŭ ol
pagi vian kotizon. Pripensu bone ĉu utila estas aliĝo.[40]
Tiom renversa povus esti la danĝera
lingvo! Eble konsiderindas ĉu eventuale forlasendas idealo neracie ambicia, kion eĉ la
movadaj ideologoj foje konfesas aŭ rekomendas.[41]
Ni devas scii kion ni precize volas, reformuli kial ni ekzistas.
Esperantistoj, la naivaj idealistoj,
foje similas senkulpajn infanojn nekonscie alumetumantaj. Tamen, se ili
maldanĝeras, ili ankaŭ ne seriozas. Sed se ili ne danĝeras, ili ankaŭ ne
relevantas.[42]
Se ili fariĝas realismaj, ili rezignecas kaj defetismas. Kio
do restos? Jen la hamletesko de la Afero. Ne eblas lingvo neŭtrala, lingvo sen
konsekvencoj.[43]
La neŭtrala lingvo
Por Zamenhof, siatempe, la nocio ‘neŭtrala’ rilatis al lingvaj grupoj, etnoj kaj nacioj; por la bulonjpreparaj
francoj al religio; intermilite al la politika pozicio rilate komunismon;
postmilite rilate la blokan disdividon de la malvarma milito. Nuntempe tio eble
signifas ‘tolerema’ aŭ ‘sendiskriminacia’ – oni ja malscias precize – sed
evidentas ke neŭtraleco estas unuflanke mito kaj aliflanke svagaĵo aŭ konstante ŝanĝiva
konvencio.
La vera demando estas: pri kio
Esperanto nun neŭtralas? El tio sekvus
kion la movado tiam povus fari por sia mondo, kiel ĝi povus esti utila. Kiun
revon ĝi utopias? Kiun futuron ĝi promesas?
Povus ankaŭ temi pri historia
anakronismo. Nome: la tuta ideologio kaj frazeologio de la Esperanto-movado
baziĝas je antagonismoj inter nacioj kaj la gravo de lingvaj baroj. Zamenhof
vivis en tempo kiam nacioj kaj iliaj normlingvoj formiĝadis, ĝuste akse de
iliaj lingvoj.
Tiu procezo akre kristaliĝos precize
dum la interbellumo kiam germana heroo, la patro de Anna Frank, ne plu rajtos
nomi sin germano. Hitler draste influis tiujn procezojn ankaŭ postsekve: ankaŭ
la jugoslaviaj militoj temis pri tio ke ne eblas pluretnaj nacioj. Tio kernas
anakaŭ en la katalun-hispana, brit-skota kaj similaj konfliktoj. La arto vivi
kune: jen pri kio temas Esperanto.
Esperanto konstruis sian ideologion je
fatalo de naciismo. La anakronismo povus konsisti en tio ke hodiaŭ lingvo kaj
nacio ne plu ludas la decidan rolon. Mi suspektas ke homoj nuntempe prefere parolas
pri ‘kulturoj’, ol pri rasoj aŭ nacioj. Sed esence temas pri la politika
kulturo kaj vivmaniero de la Okcidento, al kiu apartenas ankaŭ la angla lingvo
kiel helpa kaj neŭtrala (efektive kredate kaj ofte fakte).
En tiu kazo la esperantistoj ludas je
misa kordo kaj vivas en anakrona malekvilibro kun sia epoko kaj ties kulturo
difina kaj domina. Necesas ankaŭ kompreni ke la moderna mantro de ‘kulturo’ kaj
imagitaj kulturaj diferencoj kaj konfliktoj estas nur surogato por iamaj
dividoj el kiuj kreskis rasismo kaj naciismo. Temas nur pri redifino de malnova
diskriminacio. Nia kulturo superas la vian, jen la simpla mesaĝo. Multikulti
ist gescheitert! Absolut gescheitert [44]
La Esperanto-ummo devus ekzakte difini
la mondon en kiu oni aktuale vivas, sian lokon kaj mision tie. Ne temas ĉi-tie
pri ia ‘strategio’, la amata sporto de movadaj ekstermonduloj, ja bonintence
revaj. Antaŭ ol verki la strategion la
Movado bezonas havi sian Filozofion, ian kiu rilatas al la nuna realo,
ne al la bulonj-sur-mara pasintjarcenta. Por diri realisme: oni devus
transsalti la propran ombron. Kaj samtempe resti fidela al sia historio.
Ne facilas havi historion sed perdi la
futuron. Des pli ke tiu historio ekskluzive temis pri la konkero de estonto.
Nur movadoj kun celoj moviĝas. Sed ja: Kio estas la celo aktuale? Kie oni
estas, kien oni iras?
La
nedanĝera lingvo
En la venonta epizodo povus temi pri
alia afero, se Esperanto vere serioze minacus realigi sian utopian idealon ke «tot’ homoze in familje konunigare so debá”.
Ŝanĝiĝis niatempe ankaŭ la profilo de la elitoj: ne plu temas pri la kultura aŭ
eduka kremo, sed precipe avantaĝularo financa kaj ekonomia.
La 20-jarcentaj esperantistoj (precipe la
intermilitaj) ja apartenis ĝuste al elitoj edukaj, kleraj kaj kulturaj,
avangardaj kaj alternativaj. El la periodo komence de la 20-jarcento kaj la
intermilita periodo, oni povas citi longan liston de Nobelpremiitoj, gravaj
sciencistoj, ŝtatestroj, verkistoj kaj aliaj eminentuloj kiuj parolis aŭ
subtenis Esperanton kaj Idon.
Nuntempe tia listo magras, samkiel la
influsignifo de la Esperanto-movado. Ĝi ne havas interagon kun la moderna
tempo. Tial ĝi restas malmoderna movado flanka, sen ŝancoj aliigi
tion. Por konkeri la mondon necesus reale
vivi ĝin, naĝi kerne de ĝiaj kurentoj kaj ne navigi ie pretere. Esperanto nun
minacas neniom kaj neniun, ĝi kapablas nenion fari krom ripeti siajn mantrajn
versojn en sia sekreta idiomo. Completely
harmless.[45] Lingvo nedanĝera.
Inter la esperantistoj nun apenaŭ
troveblas danĝeraj homoj kiel intermilite kaj eĉ malpli da danĝeraj ideoj mondonrenversaj.
La sola mondo pri kiuj la esperantistoj okupiĝas estas ilia propra, kiu cetere sian
adreson havas en iu paralela dimensio. Tie neniu plu povas persekuti ilin pro
ita/ata-vismoj aŭ neologismoj.
Lingvo
de alternativo
La mondo fakte bezonas neregeblan
liberan lingvon pli ol iam ajn. Sed niatempe ĉiaj alternativoj ŝajnas paliĝi, ĉefe
post kiam la gazetara servo de la Blanka Domo, januare 2017-jare, difinis ke ĉio
krom la registara vero apartenas al la «alternativaj faktoj». Period! Punkto, fino! La sekvon ni
sekvas. (Neŭtrale).
Ŝajnas ke homoj nun devas obei, aŭskulti
kion la ŝtato proklamas kaj ne kredi proprajn okulojn aŭ mem provi eltrovi la
veron laŭ ajnaj «alternativaj padoj». Georg Orwell cinike ridetas de sia tombo:
Ĉu mi ne diris jam?!
Intertempe la esperantistoj kiel grupo,
pro la menciitaj sed ankaŭ pro diversaj internaj evoluaj kaŭzoj de la E-socio,
nur ombras kompare kun sia iama influo je kultura kaj socia vivo; precipe en la
intermilita tempo kiam la lingvo «danĝeris». Ili eĉ ne vicas en la serio de
alternativoj: aktivaj kaj enhavaj, ofte riskaj (danĝeraj), batalaj kaj kuraĝaj.
Esperanto nun estas ŝovita al randoj kaj trovas subtenon ĝuste
tie, inter aliaj preterantoj, vere aŭ kvazaŭe alivojivaj, aŭ nur randaj kiel
ajn. La movado sentas tiun magnetismon jam de
sia komenco. Tio povus esti ĝia verdikto sed ankaŭ ĝia potencialo. Espereble
rekonota. Esperanto sencas kiam ĝi donkihotas.
Ankaŭ inverse: diversaj flankaj grupoj
rekonas en Esperanto sian naturan aliancilon, la lingvan aspekton de sia
azileco, la mankan ĉenon por kompletigi sian kunligiĝon kaj sigeli sian izolon
de la diktato de la majoritato. Ankaŭ por ili Esperanto estas bonvena
alternativo kiel rikoltilo de novaj samideanoj; ne nur lingvosence sed esence. Esperanto
sencas nur kiam ĝi alternativas.
La Ummo staras antaŭ la dilemo: enmondi
reale aŭ resti en sia virtuala realo. Ni vidas ke leviĝas grizaj nuboj super ĉiaj
«alternativaj veroj». Vivi, kredi kaj agi alternative, kaj certe paroli alisignife,
povus refoje en la historio fariĝi danĝera afero. La dua volumo de la Danĝera
Lingvo prefere restu neverkota.
Aŭ eble iu devus reverki ‘La
vojo’-n ? Aŭ verki la ‘Duan vojon’ kiu estus pli ol revortumo de paŝoj
surlokaj? Ĉiukaze, ŝajnas ke la asa movada prozo denove bezonas osmontran
poezion kaj vizion.
La mondo bolas kaj ŝaŭmas, denove prinacie,
sed la Esperanto-movado ĝin nek komentas nek komprenas. Tiamonde por Esperanto
prave imageblas la estonto kiel sendanĝera lingvo. Becaŭse nobody cares.[46] Tiu sendanĝereco povus funkcii pli peree ol iamaj
koncentrejoj kaj gulagoj.
La sendanĝereco povus servi kiel pruvo
ke la esperantistoj kaj ilia kozo nek gravas nek ion signifas. Completely irrelevant! Total losers.[47]
En perspektivo: Esperanto sen perspektivo. Kiel nedanĝera lingvo. «Plene maldanĝera», tekstus la recenzo
kaj la diagnozo de Esperanto.
Tiam ne necesos Linsoj de futuro: La
futuro simple ne venos. Almenaŭ, ne verdkolore.
La
historio de futuro.
Danĝeras ankaŭ la penso ke historio
povus ripetiĝi. Tio okazas pli ofte kaj pli subite ol ni volas. Eĉ eble dum
ĉi-lege. Transmare trompetas jam trompaj admoniloj. Tial indas relegi La Danĝeran
Lingvon – ne kiel pasintaĵon sed kiel avertan futurhistorion. Historio uzas la ison
por aŭguri iĝojn de la onto.
Ne trompiĝu, do, ke la Linsaj studoj
temas pri iu nerevena into aŭ ito. Paradokse sed vere: historio ĉiam rilatas al
Futuro, kvankam ĝi okazas pasee.[48] Historiistoj
rigardas malantaŭen por vidi kio venos anstataŭen. Oni ne studas la pasinton
por fuĝi de la realo sed por ĝin kompreni, anticipi aŭ eskapi, do por malfermi
perspektivojn al diversaj estontoj. Omaĝe al tiuj kiuj ne eskapis kaj ne
estontis.
Lidja ne eskapis. Ŝia historio gravas.
Lins verkis ĝin. Li praktikis sian fakon por spiti la forgeson. Historio kvazaŭas
tempomaŝinon savan: lernan, sinĝustigan kaj neripetan sed nepre progresan. Historio
estas memorilo kaj avertilo. Aŭ ĝi ne valoras.
Kompreninte ke Pasinteco estas la
ĉefingredienco de Futuro ni vidas ke Tempo pli serpentumas ol linias, pli
ciklas kaj spiralas ol linearas, forte dependas de lа homaj Maso kaj Energio, Vojo
kaj Rapido. Ejnŝtejno ja bazas; la fiziko netuŝeble fundamentas. Do, historio bonegas nur se ĝi kosmologias. Tiam ĝi
estas homa kaj universa
samtempe. Nur tiam ĝi indas.
Esperoj ankaŭ rilatas alfuturen – ili estas projekciaj revoj de iu nuno. Sen la
esperoj la nunoj stagnas sencelaj. Esperanto esence situas ose. Ĝia pasinto
rilatas al la homara venonto. Esperanto –
kiel transtempiga afero –
postulas alian historiadon.
Eĉ profetoj nur interpretas la
ĝistiamon por travidi la savan poston. Profetoj estas trafikregulantoj ĉe vojkruciĝoj
de tempoj kaj ideoj. Zamenhof ilin humile kolegis. Li vivis ose. Transtempe.
Sed ankaŭ profetoj ne povis aŭguri la militojn kaj la hororan intermilitumon. Kvazaŭ
tio inside embuskis en nigraj truoj de la onta historio, kie tempo alimaniere
ecis.
Diner, D. (1999). Das Jahrhundert verstehen: eine
universalhistorische Deutung. Luchterhand Literaturverlag, München.
Dugandžija, N. (2010).
Nacionalna zbilja i njezini prividi.
Durieux, Zagreb.
Duliĉenko, A.
(2006). En la serĉado de la mondolingvo aŭ interlingvistiko por ĉiuj. Sezonoj,
Kaunas.
Galor, Z. –
Pietiläinen (2015). UEA en konscio de
esperantistoj. Kava - Pech. Sezonoj, Kaliningrado.
Gilbert, M (1997). A History of the 20th Century. Harper
Collins Publisher, London.
Hardison, O.B.
(1989). Disapearing through the skylight. Penguin Books USA Ltd.
Hodler, H. (2014). Novaj vojoj. Libro-Mondo, Dokumenta
Esperanto-Centro, Swidnik-Đurđevec.
Hobsbawm, E. (2002). Fractured times: Culture and Society in
the 20th Century. Abacus, London.
Hobsbawm, E. (2002). Interesting times: A 20th Century Life. Pantheon Books, New York.
Hürten, H. (1982). Zwischenkriegszeit und Zweiter Weltkrieg. Klet - Cotta, Stuttgart.
Jackson, H. J
(1947). The Between-War World. A Short Political History 1918-1939. Victor
Gollanz Ltd., London.
Kershaw, I. (2015). To Hell and Back. Europe 1914-1949.
Allen Lane - Penguine Books.
Korĵenkov, A. (2005).
Historio de Esperanto. Sezonoj,
Kaliningrado.
Korĵenkov, A. (2006).
Mi estas homo. Originalaj verkoj de d-ro
L.L. Zamenhof. Sezonoj, Kaliningrado.
Korĵenkov, A. (2009).
Homarano. La vivo, verkoj kaj ideoj de
d-ro L.L. Zamenhof. Sezonoj, Kaliningrado.
Künzli, A. (2006). Universalaj lingvoj en
Svislando. Svisa enciklopedio Planlingva. La-Chaux-de-Fonds.
Künzli, A. (2006). Interpopola konduto de E. Privat: aktuala dokumento ankaŭ
70 jarojn post ĝia apero. En: Privat 2006: 7-17.
Künzli, A. (2014). Milito kaj paco laŭ Hector
Hodler. En: Hodler 2014: p.
7-19.
Privat, E. (2006). Interpopola konduto. CDELI – Hejme - Libro-Mondo. La-Chaux-de-Fonds - Czeladź -
Swidnik.
Wołoszański, B.
(1995). Ten okrutny wiek (I kaj II). Sensacje XX wieku, Warszawa.
Zamenhof, L. (2015). Kongresaj paroladoj. Sezonoj.
Kaliningrado-Kaunas.
Kaj diversaj aliaj
fontoj, inkluzive retaj, pri la historio de la 20-a jarcento (precipe la
intermilita periodo) en pluraj lingvoj, kaj abunda literaturo primovada,
historia, ideologia kaj alia (Zamenhof, Hodler, Privat, Lapenna, Blanke, Tonkin
k.t.p.). Nepre ankaŭ diversaj aliaj verkoj de U. Lins. Konsultindas la
literaturo listigita en DL. Same legendas diversaj literaturaj verkoj en Eo, el
la kaj pri la periodo. Mi listigis Bronŝtejn, la plej nova kaj eble plejdira.
Oni ne forgesu relegi ankaŭ Orwell kaj Huxley. [Kaj la Vojo, La Espero k.s.].
Gravas kapti la Zeitgeist (spiriton de la epoko), kaj tion Lins faris eksterordinare. Li intertempe
jam 75-jaris. Gratulon! Kun scivolemo ni atendu la interpreton de nuna epoko,
eble de kolegoj 21-jarcentaj.
* Mi ŝuldas apartan dankon al Ionel Ioneț, kaj
Istvan Ertl por pacienca provlegado kaj prudentaj konsiloj kaj avertoj (ne nur prilingvaj). Plurloke mi respekte
malobeis, je propra risko kaj konto. Kelkfoje indas aŭdaci testi la limojn kaj
propran lingvan senton. Esperanto estas ankaŭ memesplorilo, kiu defias
kaj la uzanton kaj sin mem. Danĝera idiomo!
** Serba poeto, Niš 1934 – Zagreb 1961.
[1] Neologismo en la senco de la araba أمة,
ummah 'komunumo'. La araba termino celas la tutmondan spiritan komunumon de
ĉiuj islamanoj (plene: ummah al-islamiyah (arabe: الأمة الإسلامي), do esence :
«adeptujo», «komunumo de adeptoj». La libro de Benedict Anderson ’Imagined communities’
(Verso, London 1983 - nepraĵo ĉe praktike ajna sociologiumo) tezas ke ĉia
komunumo kaj identeco estas unuavice (soci)psikologia konstrukco. Tio ne faras
komunumon malpli reala – ĝia ‘imaga’ karaktero estas psika energio kiu vivigas
la socian kolektivon. Mirinde ke tiu
koncepto neniam estis aplikita al studoj de la 'imaga' Esperanto-komunumo, kiuj
ĉiukaze ja pokas kaj apenaŭ iam profundas.
[2] Kvankam
en tempoj liberaj paradoksas: , [ke] … la
pledantoj por egaleca tutmonda komunikilo plue troviĝas en la rolo de iom
deviaj eksteruloj' (La danĝera lingvo, p. 355. UEA, Roterdamo 2016).
[3] Kun
escepto de Germanio intermilita, kie hejmis pli da esperantistoj ol ceterlande
kune … (samloke, p. 83).
[4] Kolaterala - ne PIV-a vorto, eble
enkondukinda sekve da la 15-a regulo; en la senco de ‘indirekta, neintencita,
dumvoja, akompana, dumproceza’.
[5] …
eĉ se ne eblas konstati, kiom rolis la
faktoro de esperantisteco en la ĝenerala ĉasado de spionoj kaj ĉiam novaj
'popolaj malamikoj' (samloke, p. 352). Plej gravis verŝajne kontaktado kun la
eksterlando. Alia sociopato kaj paranojulo, Enver Hoxha [hoĝa] en Albanio samtempe malpermesis filatelistojn kaj Esperanton. Poste
sekvis aliaj landizoligaj dekretoj.
[6] Pensu pri Erich Fromm, la fuĝinta samlandano Linsa, kaj
liaj libroj La sana socio kaj Fuĝo de libereco. (The Sane Society [1955], Escape from Freedom), kaj kelkaj aliaj.
Indika estas la germana titolo Die Furcht
von der Freiheit ['La Timo de Libero', [1941]. En La sana socio Fromm tuŝas ta temon de la psika sano de individuo en
malsana socio; oni devus kuraci la socion anstataŭ mistrakti la viktimojn de la
socia patologio kiel malsanulojn.
[7] La t.n. interbellum, interbelumo, intermilitumo, al kiu periodo rilatas la
plejparto de la libro La danĝera lingvo.
Sed la persekutoj ekzistis ekde la lingvoeko mem, pri kio temas la kurta
enkonduka parto. La unua frazo libra diras: «La aŭtoro de Esperanto apartenis al persekutata gento». Persekutoj
kaj Esperanto kuniras kvazaŭ denaske.
[8] Oni ne forgesu du
aferojn: 1. Ke en la 20-aj jaroj en Eŭropo regis paniko post la establo de la
soveta ŝtato (en Lejpsiko la polico eĉ havis propran E-fakon); diverslande
okazis provoj de revoluciaj renversoj kaj la komunistoj ege popularis. - 2. Ke
la persekutoj pleje rilatis ne la Esperanto-movadon kiel tuton, sed nur ties ne-neŭtralan
socialismeman parton. (Lins, samloke: p. 62-78). SAT speciale emfazis la
edukajn potencialojn de Esperanto por la laboristaro preter la naciaj kaj
lingvaj limoj.
[9] Kiu esence ne malsamis en sia
nazia-rasisma formo ol en la stalinisma, kie la totalisman funkcion plenumis la
missocialisma ideologio; sen la rasisma komponento sed ja kun la praktikata
antisemitismo kaj grandrusismo.
[10] Een 1933, la jaro kiam la naci-socialisma
partio transprenis la povon.
[11] Legu pli: https://dea.digar.ee/cgi-bin/dea?a=d&d=nooltallinn19330829.2.58
[12] Coulmas, F. 1995: 62. Simile: 'La nazia ideologio atribuis al lingvo decide sekundaran rolon'. (Stevenson 1995: p. 62).
[13] Germane 'Ĉiuj homoj iĝu fratoj',
poemo de W. Goethe, nun la himno de la Eŭropa Unio, kvankam neklare en kiu
lingvo.
[14] Aludo
al la sciencfikcia «distopia» kaj futurrilate pesimisma romano de la brita
aŭtoro George Orwell el 1949.
[15] PIV – 'Afazio: [lingvopatologia,
nr] perturbo de la kompren-
k/aŭ parol-kapablo, sen difekto de la aŭd- k parol-organoj'. La afero fakte misas en
la cerbo. Ekzistas du tipoj: la motorika
[ne PIV-a, kun
pseŭdoafikso –ik, kiel en 'fanatika','aŭtentika' k.s.] kiam misiras la prononco;
kaj la senca kiam oni ekz. volas diri
'saluton' sed oni fakte eldiras alian vorton ekz. 'kolbason'. La plej trista
detalo estas ke la parolanto mem plene konscias ke li eraras. Simple la neŭronaj
ligoj inter vortoj kaj sencoj paneis. Similaj lingvopatologiaj procezoj okazas
kiam iu aŭtoritato uzas konatajn vortojn por sugesti nature fremdajn sencojn.
Se oni sukcesas je tio oni fine ekkonkeras la lingvofonton kaj regas la
komunikadon.
[16] Sedukta, neologismo ne PIV-a, en
la senco
‘forlogiva’, precipe en amaj aŭ/kaj seksaj rilatoj.
[17] Demoso, (laŭ la helena δῆμος [dêmos] “popolo ”) neologismo ne
PIV-a, en la senco ‘politika popolo’, kiel la bazo de politika povo popolrajte
bazita, demokratio. Lingve korekta
derivo estus fakte dem-o.
[18] Ĉu
eble ni simple revenis al la kojnliteraj tabuletoj akkadaj, nur ke ni nun
skribas ilin cibere kaj ne pertere, argile?
[19] Famega germana verkisto de
juda deveno (1797-1857), pro kio nazioj bruligis liajn librojn.
[20] Angle:
tro komplike.
[21] Germane:
Ni estas la popolo! – slogano kun kiu
falis la Berlina Muro.
[22] Germane: Kiom kostas la mondo? – esprimo kiam oni ege kontentas pri si mem
kaj sia pozicio. Mi pruntis ĝin el unu rakonto de Spomenka Ŝtimec (Domo en Mezeŭropo).
Tre mezeŭropa: mi konfesas la limojn de mia ekmondo.
[23] Neologismo ne PIV-a, en la senco
de la latina vulgus, 'plebo,
popolaĉo, amaso' (angle mob, germane Mob, hispane, portugale turba,
france foule, ĉine 平民们, arabe عاد العوام, ruse чернь, hinde भीड़, kroate svjetina, serbe rulja).
[24] Tiun-ĉi tezon mi prunteŝtelis
de mia 17-jara filo Ivan Kiril, ulo kun aparta sensivo por historiaj esencoj.
Mi multon lernis rigardante el lia perspektivo.
[25] Angle: malbona tempumo.
[26] Globa, kiel stilvarianto de
‘globala’ (eĉ aperas kiel ‘globilo’ , ‘globismo’ kaj pli ekstreme) iujn eble
ĝenos, sed oni jam uzas ĝin en kunmetaĵoj kiel ‘terglobo’, 'tutgloba’ k.s. Temas
do pri elipso. Lingvajn kutimojn indas foje spiti kaj testi, je la bono de la
idioma esprimivo mem. Tradicioj ja ekzistas por esti defiataj. Tiaj
eksperimentoj ankaŭ atestas iom implodan internan evoluon de Esperanto; lingvo
kiu esploras sin mem, idiomo kun memreflektiva strukturo.
[27] Pensu nur pri la posto de la iama
Aŭstro-Hungara imperio. La regnoj sekvaj (Hungario, Ĉeĥo-Slovakio,
Jugoslavio, Rumanio ktp.) forigis la germanan sammove kun la germana-aŭstra
superrego, kio egalis al la proverba forĵeto de bebo kune kun la akvo. La
malapero de relative stabila dulingveco sentiĝas eĉ hodiaŭ kaj eble eĉ helpis la
evoluon de foje bizaraj lokaj naciismoj. Ĝuste la dulingvismo kun la germana
sed sen la germanoj mem povintus esti la neŭtrala solvo. Simile estas pri la forĵeto de la rusa lingvo
post la disfalo de blokaj muroj en Eŭropo. Afrikaj landoj ne faris tiun eraron,
kun ĉiuj
konsekvencoj de tio, bonaj kaj nebonaj. Aliflanke tiaj paŝoj ja helpas realigi la (de)novan
dependon de la nova mastro, lingvan kaj la ceteran. Luksemburgio kaj Svisio
estas ekzemploj malaj, kiuj konsideris lingvojn racie kaj ne grupsimbole. Aliel
ili malamikus sin mem. Lingvoj mem ne kulpas.
[28] Generika, vorto ne PIV-a sed eble necesa, esprimanta nuancon kiun
ne transdonas generiva, aŭ genera. Komparu la pseŭdosufikson –ik
en vortoj kiel aŭtentika k.s.
[29] La
mastro de la Obskuro en libroj pri Harry Potter kun suprize travidebla
Esperanta nomo. Plej ofte oni referencas al li per ‘tiu kies nomo ne
elparolendas’.
[30] La
mastro de la Obskuro en libroj pri Harry Potter kun suprize travidebla
Esperanta nomo. Plej ofte oni referencas al li per ‘tiu kies nomo ne
elparolendas’.
[31] Ivan Kiril, filo mia. Tiu 17-jarulo lasis tiun ĉi noton,
manskribitan en la angla, la lasta el liaj tri-kvar ‘denaskaj' lingvoj, sed evidente
kaj senĝene, la primara. Kritikon al tia sinteno lia generacio vidas ĝuste kiel
signon de naciismo de la olduloj,
kiuj tiel forprenemus ilian internaciecon. Nacio ne plu temas pri lingvo, nek
entute temas pri nacioj. Nuntempe temas pri alispecaj kompleksaj apartenoj, kie
lingvoj foje rolas sed certe sekundaras. Tial la esperantistoj okupiĝas pri io
flanka kaj malrelevanta, ne ĉi-tempa - ili kredas. Esperantistoj restas mutaj
kiam la vorto 'kapitalo' falas en ilian vortaron. Tial ili ne plu kundiskutas
pri la reala mondo kie ĝi difinas la rilatojn.
[32] Lins
parolas pri ‘parencaj malamikoj’ (citante J. Baberowski: Verwandte Feinde,
samloke, p. 352).
[33] Operativa – neologismo, surprize ne PIV-a, en la senco ‘labora,
aganta, funkcianta’.
[35] Aludo al alia sciencfikcia
«distopia» kaj futurrilate pesimisma romano de alia brita aŭtoro Georgo Orwell,
1949.
[36] Estas ja multaj tiaj subtenintoj
de la Movado: Tito, Castro, Orban ktp. Estas eĉasertoj ke Esperanto pleje
prosperis en t.n. ‘mildaj diktaturoj’.
[37] Pensu nur pri la intermilita epizodo kiam la ĉeĥaj
esperantistoj ne konsentis pri la uzo de germanaj loknomoj de urboj kie loĝis
la germana minoritato en ĉeĥoslovakio, kiu ja pretis je variaj kompromisoj. Kiu tiam ŝovenis ? Povra Hans Jakob, kiu ĉiel
strebis solvi tion ene de la internidea valorhorizonto. (Pri la ĉeĥaj-germanaj
rilatoj tiutempas abundas literaturo).
[39] Bulonja deklaracio: ’Esperantisto
estas nomata ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto, tute egale
por kia celo.’
[40] Vidu: Ulrich Lins: Utila estas aliĝo. Tra la unua jarcento de
UEA. Roterdamo 2008.
[41] Ekz. H. Tonkin, Tria vojo (Esperanto nr. 1309, jan.
2017): “Ĉu Esperanto konkeros la mondon? Mi sincere dubas pri tio …”
[42] Relevanta, internaciismo kiu je mia granda surprizo,
ne en-PIVas, sed sekve de la 15-a regulo havas sian legitiman lokon en
Esperanto, kun la signifo ‘rolonluda, konsiderenda, konsiderinda, esenca,
influa, gravega, egsignifa, aplikenda, kunkalkulenda, nepra, nemalhavebla, k.s.
kaj ĉio ĉi kune).
[43] Lins, samloke, p. 348-350 : ‘ ... ili
la esperantistoj] eksciis pri la neeblo,
eĉ danĝeroj de absoluta neŭtraleco … la
ĝistiama kompreno de neŭtraleco iĝis maltaŭga, ĉar ĝi ignoris la tradicion de
la Esperanto-Movado…’ Vd. ankaŭ la ĉapitron
1.7. Laboristoj kaj ‘neŭtraluloj’ (62-68).
[44] Germane: ‘Multkultureco
fiaskis, absolute fiaskis ' – Angela
Merkel, en sia parolado al germana junularo 16.10.2010. en Potsdamo.
[45] Angle: Plene nedamaĝa.
[46] Angle: Ĉar al neniu vere gravas.
[47] Angle: Plene sensignifa. Kompletaj sentaŭguloj.
