6.7.05

Esperantigo de vortoj el hispana fonto

Esperantigo de vortoj el hispana fonto


[Jen la versio kiun mi ekverkis kaj envikipediigis je 6 julio 2005 kun kelkaj korektoj, modifoj kaj aldonoj (fare de mi mem) skribitaj ruĝe; ĉi-suba legeblo de vortoj kun poa ligilo al iu vikipedia artikolo povas ŝuldiĝi al aliulaj (mis)redaktoj ekde 2005 en la koncerna E-vikipedia artikolo pri esperantigo de vortoj el hispana fonto.]

Enhavo


  • 1 Ĝeneralaj reguloj
    • 1.1 Ĉu grafisme aŭ fonetisme?
    • 1.2 La fontoj de hispanlingvaj vortoj
    • 1.3 Diverseco de prononcoj
    • 1.4 Formoj prenitaj el alia lingvo ol la hispana
    • 1.5 Formoj interlingve kompromisaj
    • 1.6 Konveno elekti el la vortfamilio
  • 2 Laŭalfabeta superrigardo
    • 2.1 B
    • 2.2 C, K, Q, Z
      • 2.2.1 CA, QUE, QUI, CO, CU; K
      • 2.2.2 ZA, CE/(ZE), CI/(ZI), ZO, ZU
    • 2.3 CH
    • 2.4 G kaj J
      • 2.4.1 GA, GUE, GUI, GO, GU
      • 2.4.2 GUA, GÜE, GÜI, GUO
      • 2.4.3 JA, GE/JE, GI/JI, JO, JU; (X)
    • 2.5 H
    • 2.6 LL
    • 2.7 Ñ
    • 2.8 R kaj RR
    • 2.9 S
    • 2.10 V
    • 2.11 X
    • 2.12 Y
    • 2.13 Vokaloj
    • 2.14 Hiatoj
    • 2.15 Diftongoj
      • 2.15.1 Kun i duonvokala (fine de diftongo)
      • 2.15.2 Kun i duonkonsonanta (komence de diftongo)
      • 2.15.3 Kun u duonvokala (fine de diftongo)
      • 2.15.4 Kun u duonkonsonanta (komence de diftongo)
    • 2.16 Triftongoj
  • 3 Apartaj kazoj
    • 3.1 Vortoj kun fina vokalo
    • 3.2 Esperantigo de la familiida finaĵo -ez
    • 3.3 Vortoj kun fina -s neplurala
    • 3.4 Duoblaj formoj
    • 3.5 Plur-elementaj nomoj
      • 3.5.1 Nomoj kun artikolo
      • 3.5.2 Titolvortoj Don kaj Doña
      • 3.5.3 Komplika ekzemplo: Don Quijote de la Mancha
  • 4 Tabelo
  • 5 Bibliografio

Ĝeneralaj reguloj

Ĉu grafisme aŭ fonetisme?

Kvankam Golden (vidu la bibliografion ĉi-sube) asertas, ke "estas eble sistemigi la transskribadon kaj asimiladon per starigo de kohera regularo", en la praktiko tamen ne eblas esperantigi vortojn el la hispana lingvo uzante unu solan ĉionsolvan regul(ar)on aŭ sistemon. Foje konvenas transskribi grafisme, foje fonetisme, foje laŭ la tradicio, foje kompromisante inter lingvoj aŭ inter kriterioj, foje kombinante du aŭ pli da sistemoj.
Ekzemple, ofte okazas, ke oni esperantigas fonem(ar)on ne ekzistantan en esperanto per esperanta fonem(ar)o, kiu ne identas kun ĝi, tamen ebligas konservi distingon.
Precize tiel okazas kiam la literon c (prononcatan [θ] antaŭ e kaj i, sed [k] antaŭ a, o kaj u) oni redonas respektive per la esperantaj c [ts] kaj k. En la unua kazo, fonemo ne ekzistanta en la hispana ([ts]) respondas al fonemo ne ekzistanta en esperanto ([θ]), kio konservas la distingon.
Golden mem akceptas, ke "plurfoje estas necese akcepti kompromisajn formojn" kaj ke "la bazo de tiu kompromiso estas proporcia aplikado de fonetismo kaj grafismo tiel, ke asimilaĵoj plej fidele prezentas la skribbildojn de siaj etimoj kaj samtempe estas facile prononceblaj."

La fontoj de hispanlingvaj vortoj

Antaŭ ol esperantigi vorton el la hispana lingvo, necesas studi la devenon mem de la vorto, ĝian etimologion. Eble ĝi estas vorto de latina origino, ekzistanta ankaŭ en almenaŭ aliaj latinidaj (konkrete iberujaj) lingvoj. Eble ĝi devenas de la araba, de la eŭska, aŭ de latin-amerikaj lingvoj kiel la naŭatla aŭ la keĉua.
Ekzemple, por esperantigi la nomon de la iama romia urbo kies hispana nomo estas Numancia (kaj adjektivo — numantino) oni povus pensi pri la sekvaj formoj: Numancio (simila al "Valencia" = Valencio) aŭ, laŭ ĝia latina etimo Numantia, Numanco (simile al Florentia = Florenco).

Diverseco de prononcoj

La prononcado de diversaj fonemoj de la hispana lingvo sufiĉe varias ne nur inter Hispanujo kaj Latin-Ameriko, sed ankaŭ ene de unuopaj regnoj kaj regionoj, ekzemple ene de Hispanujo mem. Kiel diras Golden, "por eviti kromajn malfacilaĵojn, la transskribado kaj asimilado en ĉiuj kazoj devas baziĝi sur la eŭropa hispana normlingvo, nomata ankaŭ la kastilia".

Formoj prenitaj el alia lingvo ol la hispana

Ĉe Andalucía = Andaluzio eblas supozi, ke Zamenhof esperantigis ne el la hispana sed el la franca Andalousie (kie intervokala -s- = [z]), kio cetere kongruas kun: andaluz = andaluzo.
Koncerne la paron Duero = Doŭro, oni elektis kiel bazon por esperantigo la formon Douro de la portugala lingvo.
La formoj Córdoba = Kordovo kaj (La) Habana = Havano estas escepte asimilitaj ne rekte el la hispana, sed el la formoj en la franca, angla kaj aliaj lingvoj. La hispana urbo Córdoba nomiĝas Cordoue en la franca kaj Cordova en la angla, dum la samnoma argentina urbo (foje nomata en esperanto Kordobo) ricevas en tiuj lingvoj la formon Cordoba. Simile estas pri la sekvaj ekvivalentoj:
"Guadalupe" = Gvadelupo, asimilita el la franca "Guadeloupe"
"Granada" = Grenado, el la angla "Grenada" (la insularo kaj regno, ne la urbo Granado)
"Puerto Rico" = Porto-Riko, el la angla "Porto Rico"
Por "Pamplona" PIV prezentis Pampluno, el la franca "Pampelune", dum en NPIV aperas Pamplono.
Cetere, pri vortoj kiel espanjoleto ("falleba"), kastanjeto ("castañuela"), Kastilio ("Castilla"), Katalunujo / kataluno ("Cataluña / catalán") aŭ ŝereo ("jerez", ne la urbo sed la vino), ne eblas aserti, ke ili venas unuavice, rekte aŭ nur el la hispana.
Fine, la urbon nomatan hispanlingve Alicante oni povas esperantigi Alikanto, aŭ Alakanto (laŭ la formo en la valencia [t.e. kataluna] lingvo: Alacant).

Formoj interlingve kompromisaj

Aparte de formoj kompromisaj inter diversaj transskribaj aŭ asimilaj kriterioj, ekzistas ankaŭ aliaj rezultantaj el kompromiso inter pluraj fontlingvoj, ekzemple:
anzino, kompromise inter hispana "encina", portugala "azinha / azinheira" kaj kataluna "alzina"
Taĵo, kompromise inter hispana "Tajo" [taĥo] kaj portugala "Tejo" [teĵo / teĵu] (certe preferinda al Taĥo en NPIV aŭ Tago en PIV)

Konveno elekti el la vortfamilio

Kiel bazon por esperantigi la hispanan encomienda (kun la diftongo ie), Fernando de DIEGO elektis en GDEE la verbon encomendar aŭ la derivaĵon encomendero, kun la jena formo en esperanto: enkomendo.
Estas utile kompari kun derivaĵoj aŭ aliaj formoj de esperantigota vorto, antaŭ ol elekti plej konvenan radikon.

Laŭalfabeta superrigardo

Por rapida konsulto, vidu la tabelon sube de la artikolo.

B

Ĉi tiun fonemon, kies sonon similas nur proksimume la esperanta [b], oni redonas per b.
Kiel dirite, la formoj Córdoba = Kordovo kaj (La) Habana = Havano estas escepte asimilitaj ne rekte el la hispana, sed el la formoj en la franca, angla kaj aliaj lingvoj. La hispana urbo Córdoba nomiĝas Cordoue en la franca kaj Cordova en la angla, dum la samnoma argentina urbo (foje nomata en esperanto Kordobo) ricevas en tiuj lingvoj la formon Cordoba.


Pri v (en la hispana, samsona kiel b), vidu poste sub V.

C, K, Q, Z

CA, QUE, QUI, CO, CU; K

Ĉi tiujn fonemarojn oni redonas fonetisme laŭ ilia prononco [ka, ke, ki, ko, ku]: ka, ke, ki, ko, ku. La samo validas por ka, ke, ki, ko, ku, tre maloftaj en la hispana lingvo. Ekzemploj:
cacique = kaciko
Cádiz = Kadizo
quebracho = kebraĉo
Torquemada = Torkemado
mosquito = moskito
Quito = Kito
Kvankam foje uzataj por redoni que, qui, respondaj formoj kun kv- estas evitindaj: ne *kvecalo kaj *pulkvo, sed kecalo kaj pulko.


Pri cua, cue, cui, cuo vidu poste ĉe la koncernaj diftongoj ua, ue, ui, uo.

ZA, CE/(ZE), CI/(ZI), ZO, ZU

Ĉi tiujn fonemarojn (kies prononco estas [θ] aŭ, en Latin-Ameriko kaj suda Hispanujo, [s]) oni redonas grafisme resp. per c aŭ z. Ekzemploj:
centavo = centavo
(el) Cid = Cido
cigarro = cigaro
Dulcinea = Dulcineo aŭ Dulcinea
Murcia = Murcio
Pacífico = Pacifiko
alcazaba = alkazabo
alcázar = alkazaro
Chimborazo = Ĉimborazo
mestizo = mestizo
Zaragoza = Zaragozo
zarzuela = zarzuelo
Parenteze, la literkombinoj ze kaj zi tre maloftas en la hispana lingvo.
En ĉiu alia pozicio, oni redonas z tute grafisme:
gazpacho = gazpaĉo

CH

Ĉi tiun fonemon oni redonas per ĉ:
chicle (maĉgumo) = ĉiklo
chinchilla = ĉinĉilo
(la) Mancha = Manĉo
Sancho = Sanĉo (rolulo)
sanchopanza = sanĉopanzo (homtipo)

G kaj J

GA, GUE, GUI, GO, GU

Ĉi tiujn fonemarojn, kies prononco estas [ga, ge, gi, go, gu], oni redonas fonetisme per simpla g en esperanto. Ekzemploj:
Aragón = Aragono
(islas) Galápagos = Galapagoj
guitarra = gitaro
guerrilla = gerilo
Kvankam foje uzataj, respondaj formoj kun gv- estas evitindaj: ne *gverilo, sed gerilo.

GUA, GÜE, GÜI, GUO

Ĉi tiujn fonemarojn, kies diftonga prononco estas [gŭa, gŭe, gŭi, gŭo], oni redonas tradicie per gv-, nek grafisme nek fonetisme (sed fakte laŭ rusgermana prononcmaniero). Ekzemploj:
alguacil = algvazilo
iguana = igvano
Guadalquivir = Gvadalkiviro
Guadiana = Gvadiano
guaraná = gvarano
guaraní = gvaranio
Guatemala = Gvatemalo
Ĉi-kaze oni sekvis la regulon por esperantigo de similformaj vortoj el la latina kaj el aliaj latinidaj lingvoj. Tamen oni retrovas ankaŭ anomaliajn esperantigojn influitajn de la franca:
guayaco = gvajako kaj gajako (france: gaïac)
guayaba = gujavo (france: goyave)
Fakte ekzistas rezisto al tia tradicia redono per gv-, sed samtempe funkcias tabuo kontraŭ antaŭvokala ŭ en gŭ- (kvankam NPIV rompis tiun tabuon en la asimilo de nomoj el la ĉina: Gŭangdongo, Gŭangŝjio). Eble tial oni trovas netradiciaĵojn aŭ duoblaĵojn provantajn mezan vojon, simile al la hiataj guaŝo (el la franca) kaj jaguaro (el la portugala):
guano = guano
guanaco = gvanako kaj guanako (KEV)
güemul, huemul = gvemulo kaj guemulo (KEV)
Resume, por unu sola vorto hispanlingva eblas almenaŭ tri malsamaj asimiloj:
Guantánamo = Gvantanamo (tradicie), Guantanamo (meze) kaj Gŭantanamo (novisme).

JA, GE/JE, GI/JI, JO, JU; (X)

Por ĉi tiuj fonemaroj, kies prononco estas [ĥa, ĥe, ĥi, ĥo, ĥu], ne ekzistas unu komune akceptita maniero esperantigi. Pri la malnovaj prononcoj de x [ĥ, ŝ], vidu sub ĝi.
En la komenco, oni tradicie redonis ĉi fonemon fonetisme per ĥ
azulejo = azuleĥo, sed ankaŭ azuleĵo (KEV, el la araba az-zullajĝ)
jota = ĥoto
marijuana, marihuana = mariĥuano
mudéjar = mudeĥaro, sed ankaŭ mudeharo (PIV) kaj mudeĵaro (KEV)
(Don) Quijote = (Don-)Kiĥoto (rolulo)
quijote = donkiĥoto (homtipo)
Tamen ĉiam ekzistis rezisto al tiu tradicia transskribo, jen pro etimologio, aŭ pro internacieco kaj kongruo kun la lingvoj najbaraj al la hispana, kio klarigas la aperon de duoblaĵoj. Golden skribas, ke "sekve, la hispanaj konsonantoj 'j' en ĉiuj pozicioj, kaj 'g' antaŭ 'e' kaj 'i' estu grafisme transskribitaj per «j» kaj «g» respektive".
Rezulto estus, ke la esperanta j fariĝus grafisma ekvivalento de du hispanaj grafemoj (kaj fonemoj), nome j [ĥ] kaj y [j] (pri tiu ĉi vidu poste), kaj la esperanta g sendistinge respondus al g [g, ĥ] kaj gu [g]. Tiu fenomeno ne estus unikaĵo: r kaj rr sumiĝas al unuobla r, kaj ekzistas simila tendenco redoni l kaj ll, kaj (malpli evidente) n kaj ñ, respektive per simplaj l kaj n.
Jen do ke, krom la jam menciita jaguaro (el la portugala), oni trovas en NPIV la sekvajn grafismajn formojn:
Argentina = Argentino (komparu kun arĝento)
Cartagena = Kartageno (cetere, kongrua kun Kartago)
corregidor = koregidoro
Don Juan, donjuán = donjuano kaj donĵuano (rolulo kaj/aŭ homtipo)
Gibraltar = Gibraltaro kaj Ĝibraltaro (ĉi tiu formo aperas kiel kapvorto)
Jamaica = Jamajko
junta = junto (diktatura estraro; grupo de kundiktatoroj)
San José = San-Joseo
San Juan = San-Juano (en NPIV sub Porto-Riko)
Tamen tri ekzemploj el NPIV montras la eblon konservi distingon per modifite grafisma asimilo, laŭ kiu j en ĉiuj pozicioj, kaj g antaŭ e kaj i estu redonitaj per ĵ kaj ĝ respektive (kaj ĝuste tion mi mem preferas):
donjuán = donĵuano
Generalife = Ĝeneralifo
Gibraltar = Ĝibraltaro
Resume, por unu sola vorto hispanlingva eblas almenaŭ tri malsamaj asimiloj:
Badajoz = Badaĥozo (fonetisme), Badajozo (nur grafisme), Badaĵozo (modifita grafismo)
Jaén = Ĥaeno, Jaeno, Ĵaeno
Jerez = Ĥerezo, Jerezo, Ĵerezo
Rioja = Rioĥo, Riojo, Rioĵo
La kazo montriĝas trioble pli komplika por Guadalajara, de Gvadalaĥaro ĝis Gŭadalaĵaro tra ĉiuj eblaj kombinoj, inter ili mia propra prefero je Guadalaĵaro.

H

Ĉi tiun fonemon, ĝenerale sensonan en la hispana lingvo, oni redonas grafisme per h. ekzemploj:
Alhambra = Alhambro
Bahamas = Bahamoj
hidalgo = hidalgo
Huelva = Huelvo (prefere al Onubo, el ĝia latina nomo aŭ el la adjektivo onubense)
Huesca = Huesko (prefere al *Osko aŭ *Osco, el la adjektivo oscense)

LL

La artikolo de Golden asertas la ekziston de hezito pri redono de la digramo ll, prononcata diversmaniere (en granda parto de Hispanujo fakte kiel ĝ) kaj kies teorian sonon similas nur proksimume la esperanta fonemaro [lj], fonetisme per lj aŭ grafisme per l.
Tamen, kaj kvankam multaj nuntempaj vortaroj de la hispana ne plu traktas la digramojn ch, ll (kaj rr) kiel apartajn literojn (kaj do listigas vortojn enhavantajn ilin respektive sub c kaj sub l), oni ĝenerale konceptas ilin kiel unuoblajn literojn, respondajn al po unu fonemo.
Eble tio klarigas la pli ĝeneralan tendencon eviti transskribi ll per la digramo lj, favore al la redono per simpla l:
Antillas = Antiloj (probale tra la franca Antilles)
armadillo = armadelo
banderilla = banderilo
camarilla = kamarilo
caudillo = kaŭdilo (Rikolto)
chinchilla = ĉinĉilo
cordillera = Kordilero
guerrilla = gerilo
llama = lamo (aŭ ljamo, probable por eviti homonimecon)
mantilla = mantilo
Melilla = Melilo (aŭ Meliljo, aŭ eĉ Melilio)
paella = paelo (aŭ, en NPIV, paeljo)
Sevilla = Sevilo (aŭ Seviljo)
Valladolid = Valadolido
Malgraŭ tio, NPIV enhavas:
tortilla (mexicana) = tortiljo (pli kohera forma estintus tortilo)
Tradicia escepto: Castilla = Kastilio (laŭ Golden, eble prenita ne rekte aŭ ne nur el la hispana)

Ñ

Simile kiel pri ll, Golden parolas pri hezito redoni la literon ñ, konceptatan de hispanlingvanoj kiel unuoblaĵon kaj kies sonon similas nur proksimume la esperanta fonemaro [nj], fonetisme per nj aŭ grafisme per n.
Ĉi-kaze oni trovas formojn kun nj:
cañón (speco de valo) = kanjono (por eviti homonimecon kun la jam homonima kanono)
dueña = duenjo
Miño (galega nomo) = Minjo
Sed foje ankaŭ per n:
vicuña = vikuno (aŭ vikunjo (KEV)).
Golden preferas simetrian redonon de ll kaj ñ per lj kaj nj. Tamen, kiel vidite en la antaŭa sekcio, la preferata asimilformo de ll estas simpla l, kio kongruas kun la fakto, ke ankaŭ r kaj rr sumiĝas al unuobla r.
La kombino nj, malofta en esperanto krom en la sufikso nj, povus retroviĝi en eventualaj formoj Sanjoseo aŭ Sanjuano, se unu-elemente skribitaj (legu pri tio en posta sekcio). Ĉi-kaze ne eblus retrospuri ilin al neekzistanta ñ.
Resume, daŭre eblas du malsamaj asimiloj:
Logroño = Logrono aŭ Logronjo
(A / La) Coruña (fakte galega nomo) = Koruno aŭ Korunjo (aŭ eĉ Korunio)
Parenteze, ĉi lastajn du nomojn oni prefere rigardu asimiloj ne el la hispana, sed el la galega. Simile, pri Katalunujo / kataluno ("Cataluña / catalán") ne eblas aserti, ke ĝi venas unuavice, rekte aŭ nur el la hispana.

R kaj RR

En esperanto oni ne konservas la distingon inter ambaŭ fonemoj de la hispana, kaj asimilas ilin sendistinge per simpla r:
alcarraza = alkarazo
arroba = arobo (KEV)
cigarro = cigaro
garrote = garoto
guerrilla = gerilo
guitarra = gitaro
Navarra = Navaro
Sierra Leona = Sieraleono
Tarragona = Taragono

S

Laŭ Cherpillod (en ZRF), Zamenhof transskribis la intervokalan s de la latina kutime per z (aŭ tute escepte per c), kio respondas al la franca-itala prononcmaniero, apogita de slava influo. Kaj li aldonas: "Strange, Zamenhof neniam transskribis la intervokalan latinan 's' per «s»". El la greka, li simile redonis la intervokalan Σ per z aŭ, tre malofte, per s (pri kio Cherpillod protestas aliloke). Ekzistas neniu motivo aŭ kialo sekvi tiun procedon por vortoj el la hispana lingvo, kie la litero s neniam fariĝas voĉa (t.e. [z]) inter vokaloj. Kiel menciite, oni asimilu s kaj z grafisme respektive per s kaj z. Ekzemploj:
pasodoble = pasodoblo
sangría = sangrio
sisal = sisalo

V

Ĉi tiun fonemon, en la hispana samsonan kun b kaj kies sonon similas nur proksimume la esperanta [b], oni redonas grafisme per v. Ekzemploj:
Huelva = Huelvo
Quevedo = Kevedo
Valladolid = Valadolido
vaquero = vakero

X

Kiel skribas Golden, la literon x, historie ekvivalentan al [ks], oni prononcas tiel nur inter vokaloj, aŭ (antaŭ konsonanto) en emfaza aŭ klera parolo (ĉi-kaze oni normale simpligas ĝin al [s]).
Tamen ekzistas vortoj kun arkaika ortografio, kie x respondas al la fonemoj [ĥ] (Ximena) , [ŝ] (Xochimilco) aŭ [ks] (México, ĉe kiu la koncerna fonemo intertempe evoluis al la prononco [ĥ]). Jen kial oni trovas esperantigojn per ĥ:
(Don) Quixote = (Don-)Kiĥoto (rolulo)
Ximena (aŭ Jimena) = Ĥimeno aŭ Ĥimena
Golden proponas fonetisman transskribadon. Tio probable validas por latin-amerikaj vortoj aŭ nomoj, kiuj fakte ne estas asimiloj el la hispana lingvo mem. Tamen, kiel ĝeneralan regulon, ŝajnas pli oportune redoni ĉi tiun grafemon tradicie per ks. Ekzemploj:
Extremadura = Ekstremaduro (hispana regiono, nekonfuzinda kun la portugala Estremadura = Estremaduro; la portugala kontinuaĵo de Ekstremaduro geografie estas ne Estremaduro, sed Alentejo)
México (aŭ Méjico) = Meksiko (verŝajne transprenita ne rekte el la hispana, sed el la franca, la germana aŭ la rusa)
Texas (aŭ Tejas) = Teksaso

Y

Ĉi tiun literon, izole prononcatan [i] sed ĝenerale samsonan je antaŭvokala hi- kaj je la esperanta [j], oni redonas fonetisme per j. Por la kombinoj ay, ey, oy, samsonaj kiel ai, ei, oi, vidu ĉe diftongoj kaj triftongoj. Ekzemploj:
arroyo (portugale arroio) = rojo
maya = majao
yuca = jukao
Yucatán = Jukatano

Vokaloj

La vokalojn a, e, i, o, u de la hispana lingvo oni redonas per la sama vokalaro a, e, i, o, u en esperanto. Por la diversaj vokalkombinoj vidu ĉe diftongoj kaj triftongoj.

Hiatoj

La hiatojn de la hispana lingvo, t.e. la sinsekvojn de du vokaloj ne konsistigantaj unu solan silabon aŭ diftongon, oni transskribas per la sama vokalsinsekvo en esperanto. Oni atentu, ke en la subaj ekzemploj akcentita i aŭ u hiatigas vokalduon. Ekzemploj:
cacao = kakao
Bilbao = Bilbao
Baleares = Balearoj
paella = paelo
maíz = maizo
Vortfine, la anstataŭigo de la dua vokalo per la substantiva finaĵo povas estigi novan hiaton, nome -oo:
balboa = balboo

Diftongoj

Kun i duonvokala (fine de diftongo)

La diftongojn ai, ei, oi aŭ la tute samsonajn ay, ey, oy [aj, ej, oj] oni pli ofte redonas fonetisme per aj, ej, oj:
aimara, aimará = ajmara (GDEE, KEV)
Buenos Aires = Buenos-Ajreso
caimán = kajmano
Jamaica = Jamajko
Foje oni renkontas ankaŭ grafismajn asimilojn per hiato:
boina (eŭska bereto) = boino (KEV)
ceiba = ceibo
La unua procedo ŝajnas pli kongrua kun la redonado de diftongoj kun fina u, kaj do preferinda:
Teide = Tejdo

Kun i duonkonsonanta (komence de diftongo)

La diftongojn ia, ie, io, iu, kies sonojn similas nur proksimume la esperantaj [ja, je, jo, ju], oni redonas grafisme per la hiatoj ia, ie, io, iu:
Santiago = Santiago
Diego = Diego
Sierra Leona = Sieraleono
siesta = siesto
Asunción = Asunciono
Ciudad Real = Ciudad-Realo
Vortfine, la fina vokalo de la diftongo povas forfali favore al la esperanta finaĵo:
Bolivia = Bolivio
Canarias = Kanarioj
Indias = Indioj
Murcia = Murcio
Segovia = Segovio
Soria = Sorio

Kun u duonvokala (fine de diftongo)

La diftongojn au, eu, ou [aŭ, eŭ, oŭ] oni redonas fonetisme per aŭ, eŭ, oŭ:
araucano = araŭkano (KEV)
araucaria = araŭkario
caudillo = kaŭdilo
gaucho = gaŭĉo
La diftongo ou [oŭ] verdire ne apartenas al la hispana, kaj aperas nur en vortoj aŭ nomoj pruntitaj de aliaj lingvoj.

Kun u duonkonsonanta (komence de diftongo)

La diftongojn ua, ue, ui, uo, sonantajn [ŭa, ŭe, ŭi, ŭo], oni redonas grafisme per la hiatoj ua, ue, ui, uo:
marijuana, marihuana = mariĥuano
quechua = keĉua
Cuenca = Kuenko (prefere al *Konko, el la adjektivo conquense)
Huelva = Huelvo (prefere al Onubo, el ĝia latina nomo aŭ el la adjektivo onubense)
Huesca = Huesko (prefere al *Osko aŭ *Osco, el la adjektivo oscense)
Puerto Rico = Puerto-Riko (anstataŭ la NPIVa Porto-Riko)
Teruel = Teruelo
Venezuela = Venezuelo
Aparta kazo: Ecuador = Ekvadoro (probable influita de ekvatoro, siavice el la latina)
Kvankam ekzistas tabuo pri antaŭvokala ŭ, foje oni renkontas novismajn formojn (kun duoblaĵoj):
náhuatl = naŭatla ( nahŭatla aŭ nahuatla en GDEE)
Cetere, kiel jam klarigite, ĉi tiujn diftongojn, kiam antaŭatajn de g-, oni kutimas redoni tradicie per gv-, kvankam ĉi tiu ne estas la sola uzata procedo por asimilado (vidu pli supre ĉe la koncerna konsonanto):
iguana = igvano
guano = guano
Kiel dirite, ekzistas rezisto al tia tradicia redono per gv-, sed samtempe funkcias tabuo kontraŭ antaŭvokala ŭ en gŭ-.

Triftongoj

Ĉio antaŭe dirita validas por la triftongoj uai, uei / üei aŭ la tute samsonaj uay, uey / üey [ŭaj, ŭej], kiujn oni trovas nur en du nomoj, tradicie asimilitaj:
Paraguay = Paragvajo
Uruguay = Urugvajo
Restas decidi, ĉu oni procedu same por transprenindaj novaj nomoj:
Camagüey = Kamagvejo, Kamagŭejo aŭ Kamaguejo

Apartaj kazoj

Vortoj kun fina vokalo

La fina vokalo normale forfalas okaze de esperantigo:
peso, peseta = peso, peseto
Tamen foje oni preferas konservi ĝin, ekzemple por montri la lokon de la akcento:
Perú = Peruo
Simila emo foje konstateblas ĉe vokalfinaj nomoj, kiuj, sen konservo de la vokalo, konsistigus homoniman (kaj ofte unusilaban) radikon. Eble tio klarigus la ekziston de duoblaj formoj kiel la jenaj:
coca = kokao (konfuzebla kun koko)
Goya = Gojo (konfuzebla kun gojo) aŭ Gojao
inca = inkao (konfuzebla kun inko)
mate = mateo (konfuzebla kun mato)
maya = majao (konfuzebla kun majo)
muleta = muletao (konfuzebla kun muleto)
yuca = jukao (konfuzebla kun juko)
Tamen ne ĉiam estas tiel:
Lima = Limo (konfuzebla kun limo)

Esperantigo de la familiida finaĵo -ez

Konvenas unuece transskribi resp. per -ezo kaj -eso hispanajn kaj portugalajn/galegajn nomojn finiĝantajn per -ez kaj -es, kontraste kun la individuaj nomoj sen tia familiida finaĵo.
Tiel, Lope = Lopo aŭ, prefere, Lopeo (nomo individua), sed López = Lopezo (familia).
Pri la konsisto de hispanaj nomoj vidu: Hispanaj kaj hispanlingvaj personaj nomoj.

Vortoj kun fina -s neplurala

Kvankam PIV uzas la formon Cervanto, analoge al la familiidaj nomoj kelkaj aŭtoroj preferas Cervanteso.
Oni povas argumenti, ke tia fina -s foje malaperas en derivaĵoj en la hispana lingvo ("cervantino" = cervantesa, cervanta). Aliflanke, en esperantigoj el la hispana kutime forfalas nur vortfinaj vokaloj, sed ne vortfinaj konsonantoj.
Tial Burgos = Burgoso (prefere al Burgo).
Similaj ekzemploj: Buenos-Ajreso, Honduro = Honduraso, Karako = Karakaso.

Duoblaj formoj

Krom la ĵus menciitaj ekzemploj de duoblaj formoj, kies diferenco estas la konservo aŭ nekonservo de la vortfina -s, ekzistas aliaj similaj paroj de esperantigoj. Ekzemploj:
Buenos-Ajreso (el Buenos Aires) kaj Bonaero (traduke, aŭ el la adjektivo bonaerense = bonaerano, bonaera).
Huelvo (el Huelva) kaj Onubo (el la latina, aŭ el la adjektivo onubense = huelvano, huelva).

Plur-elementaj nomoj

Kiam la esperantigita nomo estas origine plur-elementa, kaj kvankam ekzistas emo aŭ tendenco unuradikigi la esperantigon, foje oni videbligas la plur-elementecon per ligstreketo. Ekzemploj: Buenos-Ajreso (teorie eblus ankaŭ Buenosajreso), La-Pazo, Los-Anĝeleso.

Nomoj kun artikolo

Kiam la unua elemento origine estas artikolo, oni povus sin demandi, ĉu ĝi povus forfali okaze de derivado. Tiukaze, apud la formoj "la-pazano" kaj "los-anĝelesano", eble povus kunekzisti "*pazano" (hispane "paceño") aŭ "*anĝelesano" ("angelino").
Eble plej bone estus forigi tiujn artikolojn el la esperantigoj: Anĝeleso, Pazo. Ekzemple, en la kazo de La Coruña, galege A Coruña, senartikoligo helpas trovi kompromisajn solvojn: Koruno = Korunjo = Korunio.
La oportunecon de forfalo de la artikolo montras la formo:
(La) Mancha = Manĉo

Titolvortoj Don kaj Doña

Don kaj Doña estas kurtaj formoj signifantaj respektive sinjoro kaj sinjorino, tamen ne sam-uzaj kun la tiu-signifaj señor kaj señora (kiujn ili ofte akompanas). Pro homonimeco kun la radiko don- ili estas malfacile asimileblaj.
Analoge al aliaj plur-elementaj esperantigoj, oni prefere ligu ilin per streketo (aŭ unuradikigu):
(Don) Quijote = Don-Kiĥoto (aŭ Donkiĥoto) (rolulo)
Minuskla unuradikigo verŝajne restas preferinda por plena asimilo ne kiel nomo, sed kiel komune uzebla vorto:
quijote = donkiĥoto (homtipo)
Pro la malmulta semantika pezo de la titolvorto kompare kun la nomo mem, oni renkontas ankaŭ formojn sen ĝi:
Kiĥoto (rolulo) kaj kiĥoto (homtipo)
Ĉiel ajn, por la alia fama ekzemplo oni trovas nur formojn unuradikajn:
Don Juan, donjuán = donjuano kaj donĵuano (rolulo kaj/aŭ homtipo, kvankam por la rolulo eblus ankaŭ Don-Juano aŭ Don-Ĵuano)
Verŝajne tie montriĝas la influo de la hispanlingvaj substantivoj kaj adjektivoj: un quijote kaj quijotesco, sed un donjuán kaj donjuanesco.
Por la ina titolo Doña eble taŭgus Dona- aŭ Donna-.

Komplika ekzemplo: Don Quijote de la Mancha

Resume, aplikante la ĉi-suprajn modelojn, la preferinda esperantigo de la nomo estas:
Don Quijote de la Mancha = Don-Kiĥoto el Manĉo (aŭ Donkiĥoto el Manĉo)

Tabelo

litero (proksimuma) sono transskribo ekzemploj
a [a] a andaluz = andaluzo
b [(b)] b bolero = bolero
c [k] antaŭ a, o, u
[s] antaŭ i, e
[θ] antaŭ i aŭ e en Hispanujo 		k antaŭ a, o, u
c antaŭ i aŭ e 		cacique = kaciko
ch [ĉ]
[ŝ], [ĝ] en kelkaj regionoj 		ĉ chinchilla = ĉinĉilo
d [d] d muda = mudo
e [e] e Eldorado = Eldorado
f [f] f flamenco = flamenko
g [g] antaŭ a, o, u
[g] en la kombinoj gue, gui [ge, gi]
[ĥ] senpere antaŭ i aŭ e

[gŭ] en la kombinoj güe, güi [gŭe, gŭi]		 g antaŭ a, o, u
gua, guo = gva/gua, gvo/guo
gue, gui = ge, gi
g, ĝ, ĥ antaŭ i, e

güe, güi = gve, gvi 		Aragón = Aragono
iguana = igvano, guano = guano
guitarra = gitaro

Argentina = Argentino, Generalife = Ĝeneralifo
h (preskaŭ ĉiam silenta)
[h] en kelkaj regionoj 		h hidalgo = hidalgo
i [i]
[j] apud vokalo		 i Indias = Indioj
vidu la koncernajn diftongojn
j [ĥ] ĥ, j aŭ ĵ azulejo = azuleĥo, junta = junto, donjuán = donjuano, donĵuano
k [k] k apenaŭ uzata, krom en pruntvortoj
l [l] l Lima = Limo
ll [j]
[lj] en Hispanujo

[ĵ] aŭ [ŝ] en kelkaj regionoj		 l (aŭ lj) llama = lamo (aŭ ljamo), mantilla = mantilo
m [m] m Madrid = Madrido
n [n] n Navarra = Navaro
ñ [nj] n (aŭ nj) dueña = duenjo, vicuña = vikuno
o [o] o Oviedo = Oviedo
p [p] p picador = pikadoro, picaresca = pikaresko
q [k] k: que, qui = ke, ki quebracho = kebraĉo, mosquito = moskito
r [r] r rumba = rumbo
rr [rr] r guerrilla = gerilo, guitarra = gitaro
s [s] s sisal = sisalo
t [t] t toreo = toreo
u [u]
[ŭ] apud vokalo		 u
ŭ (foje, se post vokalo)		 Uruguay = Urugvajo
vidu la koncernajn diftongojn
v [(b)] v vaquero = vakero
w [ŭ] v (aŭ ŭ, malofte) apenaŭ uzata, krom en pruntvortoj
x [ĥ], [s], [ks], [ŝ] ks (k.a.) Extremadura = Ekstremaduro, México = Meksiko
y [i]
[j] apud vokalo

[ĵ] aŭ [ŝ] apud vokalo en kelkaj regionoj		 j maya = majao
z [s]
[θ] en Hispanujo		 z alcázar = alkazaro, mestizo = mestizo
ai, ay [aj] aj (aŭ ai) caimán = kajmano
ei, ey [ej] ej (aŭ ei) ceiba = ceibo, Teide = Tejdo
oi, oy [oj] oj (aŭ oi) boina = boino
au [aŭ] aŭ gaucho = gaŭĉo
eu [eŭ] eŭ Ceuta = Ceŭto
ou [oŭ] oŭ apenaŭ aŭ neniom uzata
ia (-ia) [(ja)] ia (-io vortfine) Santiago = Santiago; Bolivia = Bolivio
ie [(je)] ie Diego = Diego, siesta = siesto
io [(jo)] io Asunción = Asunciono
iu [(ju)] iu Ciudad Real = Ciudad-Realo
ua [ŭa] ua guano = guano, San Juan = San-Juano
ue [ŭe] ue Venezuela = Venezuelo
ui [ŭi] ui  
uo [ŭo] uo  
uay [ŭaj] (vaj) Paraguay = Paragvajo
üey [ŭej] (vej? ŭej? uej?) Camagüey = Kamagvejo?, Kamagŭejo?, Kamaguejo?

Bibliografio

Publicado por en
Etiquetas: , ,

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Suscribirse a: Enviar comentarios (Atom)